Bullying: Τι είναι και πώς μπορούμε να το σταματήσουμε

Πολλές φορές δυστυχώς χρειάζεται να μεσολαβήσουν τραγικά περιστατικά, όπως αυτό που συνέβη πρόσφατα με τον Βαγγέλη, για να βγουν στην επιφάνεια και να μας προβληματίσουν κοινωνικά φαινόμενα όπως αυτό του bullying, που μπορεί να έχουν τραγικές συνέπειες όχι μόνο για την ψυχική και σωματική υγεία ενός παιδιού ή ενός νέου αλλά και για μία ολόκληρη κοινωνία. Ο Βαγγέλης θα μπορούσε να είμαστε εμείς, τα αδέρφια μας, τα παιδιά μας. Όλοι μπορούμε και οφείλουμε να συμβάλλουμε για να σταματήσουμε την εξάπλωση του φαινομένου.

Τι είναι όμως αυτό που ονομάζουμε bullying; ( ή στα ελληνικά εκφοβισμός) Το bullying είναι μια μορφή κακοποίησης, πιο συγκεκριμένα εκφοβισμού ή εξαναγκασμού. Αυτή συνεπάγεται περιοδικά επαναλαμβανόμενες πράξεις που σκοπό έχουν την επιβολή ενός ατόμου ή μιας ομάδας πάνω σε ένα άλλο άτομο ή ομάδα, επομένως μια «ανισορροπία δυνάμεων». Η εν λόγω ανισορροπία μπορεί να είναι κοινωνική ή/ και σωματική. Το bullying αποτελείται από τρία βασικά είδη κακοποίησης – συναισθηματική, λεκτική και σωματική.

Μπορεί να προκύψει σε οποιοδήποτε περιβάλλον στο οποίο ανθρώπινα όντα αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Αυτό περιλαμβάνει το σχολικό περιβάλλον, το στρατό, την οικογένεια, το χώρο εργασίας, το σπίτι και τις γειτονιές.

Αιτίες του φαινομένου αποτελούν η έλλειψη σεβασμού, κατανόησης και η μη αποδοχή της διαφορετικότητας ή κάποιας αδυναμίας- μειονεξίας του άλλου και οι διάφορες μορφές ρατσισμού που επικρατούν ακόμα σε μεγάλο ποσοστό στην κοινωνία και περνούν δυστυχώς από τους ενήλικες στα παιδιά και τους νέους. Αυτός ο ρατσισμός μπορεί να αφορά πάρα πολλές διαστάσεις, όπως την κοινωνική τάξη, τη φυλή, τη θρησκεία, το φύλο, τον σεξουαλικό προσανατολισμό, την εμφάνιση, τη συμπεριφορά, τη γλώσσα του σώματος, την προσωπικότητα, τη φήμη, την καταγωγή, τη δύναμη, το μέγεθος ή τις ικανότητες.

Άλλες αιτίες είναι η ανάγκη του παιδιού ή του νέου να επιδείξει ισχύ, δύναμη και ανωτερότητα και να γίνει αποδεχτός από την ομάδα συνομηλίκων του. Αυτή του η ανάγκη μπορεί να οφείλεται στη στρεβλή κοινωνικοποίηση του, στην υπέρμετρη προβολή βίας αλλά και στην έλλειψη ενδιαφέροντος και στήριξης από τους γονείς ή/ και από το σχολείο. Μία ακόμα πολύ σημαντική αιτία μπορεί να είναι και η μίμηση επιθετικών συμπεριφορών από το σπίτι.

Οι συνέπειες του bullying είναι πολλαπλές και πολλές φορές όπως γνωρίζουμε τραγικές. Η ψυχολογική κατάπτωση και η κατάθλιψη, οι ψυχοσωματικές δυσλειτουργίες (όπως οι δυσκολίες στον ύπνο, στην όρεξη, οι πόνοι στο στομάχι και στο κεφάλι κ.α.), η χαμηλή αυτοεκτίμηση, το αυξημένο άγχος και οι ενδείξεις συνδρόμου μετατραυματικού στρες είναι από τις πιο συχνές ψυχολογικές συνέπειες. Όσον αφορά το σχολείο, οι συνέπειες αφορούν συναισθήματα αποστροφής προς το σχολείο, μαθησιακές δυσκολίες, έλλειψη συγκέντρωσης και σχολική αποτυχία. Επίσης το φαινόμενο μπορεί να προκαλέσει και κοινωνικές δυσκολίες όπως κοινωνική απομόνωση, αισθήματα καχυποψίας, έλλειψη συνεργασίας καθώς και βίαια ξεσπάσματα ή και πιθανότητα εμφάνισης παραβατικών συμπεριφορών. Σε πιο σοβαρές και

ακραίες μορφές του, το bullying μπορεί να προκαλέσει μέχρι και τον τραυματισμό ή ακόμα και τη δολοφονία του θύματος από τους θύτες ή να δημιουργήσει αυτοκτονικές τάσεις στο θύμα και να προκαλέσει την αυτοκτονία του.

Σχολικός Εκφοβισμός: Ο σχολικός εκφοβισμός αναφέρεται στη χρήση εκφοβισμού και βίας μεταξύ μαθητών ή συνομηλίκων παιδιών με στόχο να προκληθεί πόνος ή αναστάτωση. Εμφανίζεται με τη μορφή του λεκτικού εκφοβισμού (κοροϊδία, διακρίσεις, ντροπιαστικά σχόλια), του κοινωνικού εκφοβισμού (διάδοση φημών, καταστροφή προσωπικών αντικειμένων, απομόνωση από την ομάδα), του σωματικού εκφοβισμού (χτυπήματα, σπρωξίματα, κλωτσιές), του ηλεκτρονικού εκφοβισμού (εκβιασμός μέσω Διαδικτύου και ηλεκτρονικού ταχυδρομείου, μέσω μηνυμάτων στο κινητό τηλέφωνο).

Τα κύρια χαρακτηριστικά του σχολικού εκφοβισμού:

1. πρόθεση από το παιδί – δράστη να βλάψει, να κάνει ζημιά στο παιδί – στόχο – θύμα,

2. έλλειψη συχνά δικαιολογίας για την πράξη

3. επανάληψη της συμπεριφοράς

4. ικανοποίηση που αντλεί ο δράστης από τη βλάβη του θύματος.

Με βάση τα αποτελέσματα μιας μελέτης που πραγματοποίησε η Εταιρία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου σε συνεργασία με την Παιδαγωγική σχολή του Α.Π.Θ., το 29% των μαθητών έχει υποστεί κάποια μορφή εκφοβισμού εντός του σχολικού περιβάλλοντος με συχνότητα δύο ως τρεις φορές το μήνα ή και περισσότερο. Τα αγόρια είναι πιο συχνά θύτες και θύματα εκφοβιστικής συμπεριφοράς, που εμφανίζεται κυρίως στο σχολικό περιβάλλον σε χώρους χωρίς επίβλεψη από τους εκπαιδευτικούς, όπως η αυλή, ο διάδρομος και η τάξη κατά τη διάρκεια του διαλείμματος.

Προφιλ των θυμάτων και θυτών εκφοβισμού:

Η έγκαιρη αναγνώριση του θύματος σχολικού εκφοβισμού αλλά και του θύτη είναι η αρχή της αντιμετωπισης του προβλήματος bullying.

Θύμα:

* Χαμηλή αυτοεκτίμηση

* Ανασφάλεια

* Έκπτωση στις κοινωνικές τους ικανότητες

* Δεν αντιλαμβάνεται κοινωνικές ενδείξεις

* Ευαίσθητα- ευάλωτα συναισθηματικά παιδιά

* Παιδιά που δεν έχουν μάθει ή δεν έχουν τη δυνατότητα να υπερασπιστούν τον εαυτό τους

* Παιδιά που δεν έχουν και δεν επιδιώκουν να έχουν πολλούς φίλους

* Συχνά είναι σωματικά αδύναμα παιδιά

* Μπορεί να έχουν κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό που τα κάνει να ξεχωρίζουν (πχ φορούν χοντρά γυαλιά μυωπίας, ντύνονται διαφορετικά ή είναι εξαιρετικά ντροπαλά)

Θύτης:

* Πολλές φορές πρόκειται για άτομα που βιώνουν τη συγκεκριμένη περίοδο γεγονότα ή καταστάσεις τις οποίες δεν ξέρουν πώς να διαχειριστούν (π.χ. δυσκολίες στο σπίτι ή στο σχολείο) και αισθάνονται βαθιά έλλειψη ελέγχου της καθημερινότητας και της ζωής τους την οποία επιδιώκουν μέσω του εκφοβισμού προς άλλους. Πιστεύουν ότι, με το να προκαλούν φόβο, κερδίζουν το σεβασμό και τη κοινωνική καταξίωση τους λείπει

* Σε πολλές περιπτώσεις οι θύτες είναι παιδιά που τους λείπει η προσοχή των γονιών και μέσω του bulling καταφέρνουν να συγκεντρώσουν γύρω τους «φίλους» και «θαυμαστές. Οι θύτες λοιπόν είναι άτομα που προσπαθούν να κρύψουν πίσω από τη μάσκα του εκφοβισμού τη δική τους χαμηλή αυτοεκτίμηση

* Πολλοί από αυτούς χαρακτηρίζονται από έλλειψη ενσυναίσθησης και θεωρούν το ρόλο του θύτη ως προσωπική καταξίωση και σημάδι υπεροχής έναντι των άλλων και δείχνουν ελάχιστη ευαισθησία στον πόνο των άλλων

* Είναι συνήθως επιθετικοί, αντιδραστικοί και εκφράζουν εκδικητικά αισθήματα

* Νιώθουν την ανάγκη να χειραγωγούν και να κυριαρχούν στους άλλους

* Τους αρέσει να προσβάλλουν, να σπρώχνουν ή να πειράζουν τα άλλα παιδιά

* Είναι παρορμητικοί και δυσκολεύονται στο να ακολουθούν κανόνες

Τι μπορούν να κάνουν τα παιδιά που δέχονται εκφοβισμό:

* Μην το κρατάς μυστικό. Πες το σε κάποιον μεγάλο που εμπιστεύεσαι και ζήτησε τη βοήθειά του. Μπορεί να είναι ο γονιός σου, ένας δάσκαλος, ο διευθυντής του σχολείου, ο προπονητής σου

* Όταν δέχεσαι τέτοια συμπεριφορά, μείνε ήρεμος. Προσπάθησε να μη δείξεις θυμό ή φόβο. Τα άτομα που σου επιτίθενται και σε φοβίζουν αποζητούν την αντίδρασή σου. Τους αρέσει να βλέπουν ότι σε αναστατώνουν. Κοίταξέ τους στα μάτια χωρίς φόβο δείχνοντας την εσωτερική σου δύναμη. Αυτά τα άτομα συνήθως τα βάζουν με άτομα που νομίζουν ότι είναι πιο αδύναμα από ότι είναι

* Αγνόησε αυτούς που σε εκφοβίζουν. Όσο δείχνεις ότι δε σε επηρεάζουν ή ότι δε νιώθεις άσχημα μ’ αυτά που σου κάνουν ή σου λένε, τόσο τους κάνεις να φαίνονται πιο αδύναμοι

* Χρησιμοποίησε έξυπνες ατάκες για να απαντήσεις στους δράστες. Απάντησε με χιούμορ: για παράδειγμα, αν κάποιος σου πει «Είσαι ηλίθιος» μπορείς να απαντήσεις «Ωραία, αυτό μας κάνει δύο!» Μην δείχνεις ότι παίρνεις στα σοβαρά αυτά που σου λένε

* Γίνε μέλος μιας ομάδας. Έτσι θα κάνεις νέους φίλους και θα έχεις μεγαλύτερη υποστήριξη

* Μην αντεπιτίθεσαι. Είναι επικίνδυνο για σένα και συνήθως κάνει τα πράγματα χειρότερα. Μείνε κοντά σε άλλους, προστάτεψε τον εαυτό σου και ζήτα βοήθεια από έναν ενήλικα

* Προσπάθησε να αποφεύγεις μέρη και καταστάσεις όπου μπορεί να είσαι εκτεθειμένος σε εκφοβισμό όχι όμως τρέχοντας ή δείχνοντας πανικό. Για παράδειγμα, απέφυγε περιοχές του σχολείου όπου δεν υπάρχουν πολλοί μαθητές ή δάσκαλοι. Μην μένεις μόνος στις τουαλέτες ή σε απομονωμένα μέρη. Μην φέρνεις ακριβά αντικείμενα ή πολλά χρήματα στο σχολείο. Κάθισε μαζί με άλλους.

* Μπορείς ακόμα να τηλεφωνήσεις, χωρίς χρέωση, στη γραμμή στήριξης παιδιών και εφήβων, με αριθμό 116111 , να μιλήσεις γι’ αυτό που σε απασχολεί και να ζητήσεις βοήθεια. Η γραμμή αυτή λειτουργεί από Δευτέρα έως και Παρασκευή, από τις 14:00 μ.μ. έως τις 20:30 μ.μ

* Πάντα να θυμάσαι ότι δεν ευθύνεσαι εσύ για αυτή την κατάσταση και να εκτιμάς τον εαυτό σου, την αξία σου και τις ικανότητές σου!

Τι μπορούν να κάνουν τα παιδιά- παρατηρητές του εκφοβισμού:

* Μη μένετε σιωπηλοί- αναφέρετε το περιστατικό σε κάποιο δάσκαλο ή τον διευθυντή

* Υπερασπιστείτε τα θύματα

* Συμβουλέψτε τους θύτες και σταματήστε τους

* Μίλησε στα άλλα παιδιά που βλέπουν τι συμβαίνει και υποστηρίζουν ή ενθαρρύνουν το δράστη. Είναι και αυτά υπεύθυνα για τον εκφοβισμό

* Φερθείτε με φιλικότητα, ευγένεια και καλοσύνη στα θύματα και βοηθήστε τα

* Μην αποκλείετε τα θύματα από την παρέα σας

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς του θύματος εκφοβισμού:

* Παρατηρήστε το παιδί σας για σημάδια που δείχνουν ότι είναι θύμα bullying: Τα παιδιά τις περισσότερες φορές δεν μιλάνε για αυτό. Ενδεικτικά σημάδια bullying είναι: σκισμένα ρούχα, δισταγμός να πάει σχολείο, χαμηλή όρεξη, εφιάλτες, κλάμα ακόμα και ενδείξεις κατάθλιψης και άγχους. Αν καταλάβετε ότι το παιδί σας είναι θύμα bullying, μην του πείτε “θα περάσει” ή “δεν πειράζει”. Επικοινωνήστε και μιλήστε μαζί του ανοιχτά για να καταλάβετε τι συμβαίνει στο σχολείο και τι χρειάζεται να κάνετε για να ξεκαθαρίσετε το πεδίο

* Ακούστε προσεκτικά τι έχει να σας πει το παιδί σας για τα συναισθήματά του και για τις ανάγκες του και επιβραβεύστε το για την εμπιστοσύνη που σας δείχνει

* Παρέχετε στο παιδί σας υποστήριξη και ασφάλεια, χωρίς να το κατακρίνετε

* Παρακολουθείτε την εξέλιξη της κατάστασης αλλά και την υγεία του παιδιού σας

* Αν το παιδί σας παραπονιέται για μεγάλο χρονικό διάστημα ότι έχει σωματικούς πόνους, αν παρατηρείτε ότι έχει δυσκολίες στον ύπνο ή αν αρνείται επίμονα να πάει στο σχολείο, επισκεφτείτε έναν ειδικό ψυχικής υγείας για παιδιά

* Συλλέξτε όσο περισσότερες πληροφορίες γίνεται για το συμβάν. Αποφύγετε να κατηγορήσετε οποιονδήποτε. Δώστε προσοχή στο στιλ συμπεριφοράς του παιδιού σας. Σκεφθείτε τι γνωρίζετε για το παιδί σας και πώς μπορείτε να ανατρέψετε την κατάσταση υπέρ αυτού. Μάθετε σχετικές και λεπτομερείς πληροφορίες σχετικά με το τι κάνουν ακριβώς οι θύτες, ημερομηνίες, ώρες, τόπους, δράσεις κλπ

* Αν πρόκειται να έλθετε σε επαφή με τους γονείς του θύτη, έχετε υπόψη ότι θα κρατήσουν αμυντική στάση. Μην ξεχνάτε ότι στόχος σας είναι να υπάρχει ένα ασφαλές και ήρεμο περιβάλλον που προάγει την ψυχική και σωματική υγεία όλων των παιδιών και όχι να καβγαδίσετε μαζί τους

* Συνεργαστείτε στενά με το σχολείο για να πληροφορηθείτε για την έκταση και τη σοβαρότητα του περιστατικού καθώς και για τους τρόπους αντιμετώπισής του

* Μάθετε στο παιδί σας πως να χειρίζεται το bullying: δείξτε στο παιδί σας πως να χειρίζεται το bullying χωρίς να νιώθει ηττημένος και κατατροπωμένος. Παίξτε σενάρια στο σπίτι και δείξτε του πως να αγνοεί ένα παιδί που εκφοβίζει ή αναπτύσσει συμπεριφορά bullying

* Ενθαρρύνετε το παιδί να κάνει πράγματα που του αρέσουν: ειδικές δραστηριότητες, ενδιαφέροντα, χόμπι που μπορεί να ενισχύσουν την αυτοπεποίθηση, να βοηθήσουν το παιδί να κάνει φίλους, και να το προστατεύσουν από την εκφοβιστική συμπεριφορά

* Βοηθήστε το να αποκτήσει ανεξαρτησία- αυτονομία και αυτοπεποίθηση. Η υπερπροστατευτικότητα, ο υπερβολικός έλεγχος και η έλλειψη πρωτοβουλιών δε βοηθάει το παιδί σας να γίνει δυναμικός χαρακτήρας και να πάρει τη ζωή στα χέρια του

* Βάλτε όρια με την τεχνολογία (cyberbullying): Εκπαιδεύσετε τα παιδιά σας αλλά και τον εαυτό σας για το cyberbullying και ειδικότερα πως να αποφεύγουν να απαντάνε σε απειλητικά ηλεκτρονικά μηνύματα και emails. Κάντε “φίλο” το παιδί σας στο facebook και βάλτε φίλτρο στον υπολογιστή του. Αν χρειάζεται, κάντε τον ηλεκτρονικό του υπολογιστή, το μοναδικό της οικογένειας και βάλτε τον σε ένα κεντρικό και ορατό σημείο μέσα στο σπίτι. Αν δώσετε κινητό τηλέφωνο στο παιδί,

σκεφτείτε καλά αν θα έχει κάμερα. Δώστε του να καταλάβει ότι θα παρακολουθείτε τα μηνύματά του. Φροντίστε να υπάρχει το κινητό πάντα σε εμφανές σημείο και να αποφεύγεται η χρήση του από το παιδί τη νύχτα. Να αναφέρετε τα περιστατικά στο σχολείο και να απευθυνθείτε ακόμα πιο ψηλά αν η διεύθυνση του σχολείου δεν σας απαντήσει

Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς των παιδιών που εμπλέκονται στον εκφοβισμό:

* Εκπαιδεύστε το παιδί σας για το bullying: Είναι πιθανό το παιδί σας να μην γνωρίζει πόσο επικίνδυνο είναι αυτό που κάνει. Θυμίστε του ότι έχει και νομικές συνέπειες

* Εξηγείστε του πώς και για ποιους λόγους να συμπεριφέρεται στους άλλους με σεβασμό και ευγένεια και να σέβεται τη διαφορετικότητα

* Δημιουργήστε ένα αίσθημα ασφάλειας στο σπίτι σας: Τα παιδιά μαθαίνουν τη συμπεριφορά τους από τους γονείς τους. Όταν τα παιδιά εκτίθενται σε μία επιθετική συμπεριφορά ή σε ένα πολύ αυστηρό περιβάλλον στο σπίτι, ή σε αδιάφορη συμπεριφορά είναι πιθανό να προχωρήσουν σε bullying στο σχολείο

* Αναζητήστε σημάδια αυτοεκτίμησης: Τα παιδιά με χαμηλή αυτοεκτίμηση, συχνά εκφοβίζουν άλλους για να νιώθουν τα ίδια καλύτερα. Ακόμα και τα παιδιά που δείχνουν να είναι δημοφιλή μπορούν να υιοθετήσουν παρόμοια συμπεριφορά. Αυτές οι συμπεριφορές χρειάζεται να καταδειχθούν από τους γονείς και να πειθαρχηθούν

* Συζητήστε με τον Διευθυντή του σχολείου για το περιστατικό εκφοβισμού που προκλήθηκε από το παιδί σας και συνεργαστείτε με το σχολείο, τον Διευθυντή και τον δάσκαλο του παιδιού σας για την αντιμετώπιση του προβλήματος

* Παρακολουθήστε την εξέλιξη της κατάστασης σε στενή συνεργασία με το σχολείο

Τι μπορούν να κάνουν οι εκπαιδευτικοί:

* Να κατέχουν τις απαραίτητες γνώσεις και να είναι παρατηρητικοί: πρέπει να το λάβουν σοβαρά υπ΄όψιν ότι το bullying διαδραματίζεται σε τουαλέτες, παιδικές χαρές, όπου εκείνοι είναι απόντες, τους. Αν ένας δάσκαλος, παρατηρήσει bullying σε μία τάξη, άμεσα πρέπει να παρέμβει για να το σταματήσει, να το καταγράψει και να ενημερώσει τη διοίκηση για να διερευνηθεί περαιτέρω το περιστατικό

* Να ειδοποιήσουν τους γονείς: μαθητές και γονείς χρειάζεται να είναι μέρος της λύσης και να δημιουργηθούν ομάδες που θα φροντίσουν για την καλλιέργεια της εξάλειψης του εκφοβισμού

* Μιλήστε στο παιδί που εκφοβίζεται και ακούστε με προσοχή και σοβαρότητα αυτά που έχει να σας πει. Διαβεβαιώστε το παιδί ότι θα ανταποκριθείτε άμεσα για να το προστατεύσετε και ότι είστε διαθέσιμος να παράσχετε κάθε δυνατή βοήθεια. Πείτε στο παιδί, να σας κρατά ενήμερο σχετικά με οποιαδήποτε εξέλιξη

* Εξακριβώστε ποιο παιδί είναι αυτό που εκφοβίζεται ή αυτό που εκφοβίζει

* Εξακριβώστε αν υπάρχει ομάδα παιδιών η οποία ενθαρρύνει ή/και υποστηρίζει το παιδί που εκφοβίζει

* Μιλήστε με το παιδί που εκφοβίζει σοβαρά μαζί του για το περιστατικό σε συνεργασία με το Διευθυντή

* Υποστηρίξτε το παιδί που εκφοβίζεται σε συνεργασία με τον Διευθυντή

Τι μπορεί να κάνει η κοινωνία:

* Αυστηρότερο νομικό πλαίσια και τιμωρίες για τους θύτες

* Σχολικοί ψυχολόγοι σε κάθε σχολείο

* Ομάδες και διαλέξεις ψυχο-εκπαίδευσης γονέων και δασκάλων από ψυχολόγους

* Ειδικά προγράμματα σε μορφή τάξεων στα σχολεία όπου αντιμετωπίζεται ο εκφοβισμός εκ των έσω όπου τα παιδιά αναλαμβάνουν ρόλους και ευθύνες σχετικά με τον εκφοβισμό που μπορεί να εντοπίζουν (όπως ο ρόλος του διαμεσολαβητή)

* Να ενσωματώνεται στο Αναλυτικό Πρόγραμμα η επίλυση συγκρούσεων

* Οι μαθητές να αναλαμβάνουν να εκπαιδεύσουν άλλους πιο μικρούς συμμαθητές τους στην αντιμετώπιση των συγκρούσεων

Αγγελική Καρκάνη, Ψυχολόγος

Πηγές: * “Children who are bullying or being bullied”. Cambridgeshire County Council: Children and families. Cambridgeshire County Council. 2013-07-24 * Ericson, Nels (June 2001). “Addressing the Problem of Juvenile Bullying”. OJJDP Fact Sheet #FS-200127 (U.S. Department of Justice: Office of Juvenile Justice and Delinquency Prevention) 27

* Brank, Eve M.; Hoetger, Lori A.; Hazen, Katherine P. (December 2012). “Bullying”.Annual Review of Law and Social Science (Annual Reviews) * “History”. OLWEUS Bullying Prevention Program. OLWEUS Bullying Prevention Program. * Levinson, Edward M.; Levinson, Edward M. (2004). “Assessment of Bullying: A Review of Methods and Instruments”. Journal of Counselling & Development (American Counselling Association) * Positive Anti-Bullying Strategies by Melissa Graham * “Bullying: How parents, teachers, and kids can take action to prevent bullying”.American Psychological Association. American Psychological Association.

* DiMarco, J.E. & Newman, M.K. (2011). When Your Child Is Being Bullied: Real Solutions for Parents, Educators & Other Professionals. Vivisphere Publishing.

* Olweus, D., 2009, Εκφοβισμός και βία στο σχολείο, εκδ. ΕΨΥΠΕ O’Moore, M. & Minton, S. 2004. Dealing with Bullying in Schools. London: Paul Chapman Publishing

Rigby, K., 2008, Σχολικός εκφοβισμός, εκδ.Τόπος * Paidiatros.com, Σχολικός εκφοβισμός

* http://www.antibullyingnetwork.gr/